Społeczna Gospodarka Rynkowa a wartości europejskie

Ze wstępu prof. ElżbietyMączyńska i prof. Michała Moszyńskiego

Niniejsza książka stanowi rezultat wspólnej pracy zespołu polskich i niemieckich autorów, którzy od wielu lat zajmują się naukowymi i empirycznymi studiami literatury przedmiotu oraz teoretycznymi i empirycznymi analizami  dotyczącymi Społecznej Gospodarki Rynkowej. Na prezentację i weryfikację wyników tych prac ukierunkowane było seminarium naukowe nt. „Społeczna
Gospodarka Rynkowa: Europa, Niemcy, Polska”, zorganizowane w dniach 23–29 lipca 2018 roku w Ełku przez Zarząd Krajowy Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Warszawie, Biuro Fundacji Konrada Adenauera w Warszawie oraz Wyższą Szkołę Finansów i Zarządzania w Białymstoku.

Drugie z kolei seminarium w Ełku (pierwsze odbyło się w lipcu 2017 roku) dowiodło trafności decyzji o kontynuacji letnich akademickich spotkań, które wcześniej przez ćwierć wieku odbywały się w  niemieckim Vlotho2. Wokół tych konwersatoriów powstało i skonsolidowało się bowiem niemałe środowisko badaczy zainteresowanych problematyką Społecznej Gospodarki Rynkowej i jej
intelektualnych podstaw. Możliwość corocznych narad na neutralnym gruncie, z dala od uniwersyteckich bieżących obowiązków, okazała się trafiać w potrzeby kadry akademickiej. Kilka spokojnych letnich dni nad jeziorem w malowniczym Ełku stanowi znakomite połączenie czasu i miejsca na wymianę poglądów i integrację środowiska naukowego. Uczestnicy seminarium i autorzy opracowań są uznanymi ekonomistami i specjalistami w dziedzinie teorii ekonomii i polityki gospodarczej, ze szczególną uwagą traktujący w swoich badaniach problematykę SGR i ordoliberalizmu.

Zgodnie z tytułem seminarium główne nurty rozważań o Społecznej Gospodarce Rynkowej układały się zasadniczo w dwóch poziomach: krajowym oraz ponadnarodowym – europejskim i światowym. Wydaje się, że to dobrze koresponduje z próbą określenia konotacji geograficznej każdego człowieka – kim się przede wszystkim czujemy: obywatelami danego kraju, kontynentu czy świata? W naukach społecznych, a głównie w ekonomii, wielką karierę uczyniło słowo „globalizacja”, odmieniane przez wszystkie przypadki. To słowo‑klucz ma stanowić wyraz przekonania, że wszystkie wydarzenia na świecie są w mniejszym lub większym stopniu współzależne, a globalne trendy z wielką siłą oddziałują na egzystencję każdego mieszkańca Ziemi. Tymczasem przeważająca większość z nas
funkcjonuje przede wszystkim na szczeblu lokalnym i tu przeżywa swoje codzienne sprawy. Z lokalnej perspektywy „małych ojczyzn” nawet poziom krajowy brzmi niekiedy dość abstrakcyjnie. Warto w tym miejscu zestawić dwa stwierdzenia: znane powiedzenie, „myśl globalnie, działaj lokalnie” oraz tezę, jakoby państwo narodowe nie posiadało narzędzi do rozwiązywania problemów globalnych.

Pierwsza wypowiedź zobowiązuje do działań na rzecz wspólnego dobra każdego z nas, druga stanowi wyraz przeświadczenia o niemożliwości ochrony obywateli przed skutkami globalnych trendów przez państwo.
W nawiązaniu do tego dylematu, warto wskazać, że ordoliberalizm stanowi ważne teoretyczne osiągnięcie myśli ekonomicznej i społecznej, wychodzące z tezy o pozytywnym wkładzie państwa i sektora publicznego w poszerzanie sfery wolności jednostki, po spełnieniu takich kryteriów, jak jakość i spójność instytucji.
Tym samym stoi w opozycji do innych nurtów neoliberalnych negujących taką możliwość. Jednocześnie daje podstawę, by wierzyć w efektywność procesów rynkowych, przy zapewnieniu ich odpowiedniej instytucjonalnej obudowy. A zatem z tego prądu myślowego płynie imperatyw działania, wzmocniony wiarą w możliwości rozwiązywania problemów przez państwo.

Rozważania o Społecznej Gospodarce Rynkowej – modelu społeczno‑gospodarczym – siłą rzeczy sytuują nas w kręgu zagadnień podstawowych dla każdego ekonomisty i polityka, czyli dotyczących relacji pomiędzy państwem a gospodarką. Spory toczone na gruncie teoretycznym mają fundamentalne znaczenie dla praktyki polityki ekonomicznej i życia gospodarczego. Jak dowodzą doświadczenia Republiki Federalnej Niemiec, model SGR w znacznym stopniu wypełnia postulat fryburskich ordoliberałów tworzenia i utrzymania ładu gospodarczego, który byłby godny człowieka, a jednocześnie efektywny od strony ekonomicznej. Model SGR, przypomnijmy, stanowi – zgodnie z art. 20 Konstytucji RP – podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej, a na szczeblu europejskim wpisano go do Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy z 2004 roku,
zaś później do traktatu lizbońskiego. Pozwala to przypuszczać, że z tą formułą ustrojową ustawodawcy wiążą spore nadzieje i pośrednio dowodzi uznania roli ordoliberalnych idei w procesach integracji europejskiej, z czego nie wszyscy zdają sobie sprawę. Stworzenie Unii Europejskiej dało krajom członkowskim szansę na utrzymanie wspomnianych „małych ojczyzn”, a jednocześnie na bycie graczem współstanowiącym reguły globalne.  Jednoczenie Europy po II wojnie światowej przebiegało w znacznej mierze po szczeblach integracji ekonomicznej, warto więc spytać, czy to najlepszy motor integracji? Okazuje się bowiem, że Wspólnota pogrążona jest w kryzysie idei oraz
wspólnych wartości i targają nią kolejne wstrząsy, jak choćby kryzys grecki czy brexit. Krajom takim jak Polska „brakuje paliwa” – główne cele transformacji ustrojowej po 1989 roku zostały osiągnięte, Polska stała się członkiem wielu ważnych organizacji międzynarodowych, w tym NATO i Unii Europejskiej, zmodernizowała gospodarkę i dokonała spektakularnego awansu rozwojowego. Paradoksalnie to właśnie nowe kraje członkowskie, będące przecież zdecydowanymi beneficjentami integracji, poddały się fali eurosceptycyzmu. Takie spostrzeżenie oczyniono już w 2013 roku w raporcie Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju pt. Stuck in Transition?, który przyczyn spowolnienia gospodarczego upatrywał w niedokończonych reformach, głównie w zarządzaniu publicznym i polityce konkurencji.
Modna koncepcja pułapki średniego poziomu dochodu stawia podobną diagnozę, ale proponuje „przedsiębiorczemu państwu” inną terapię.

Patrząc na to z szerszej, światowej perspektywy, można zauważyć niepokojące trendy dotykające różnych sfer życia  społeczno‑gospodarczego, które niekoniecznie układają się w jakiś konkretny wzorzec, ale za ich wspólny mianownik można uznać, że stanowią wyraz pewnych głębszych przesileń cywilizacyjnych. Wymieniając jedynie hasłowo, można wskazać: problemy narastających nierówności dochodowych i majątkowych, starzenie się społeczeństw krajów rozwiniętych, digitalizację świata pracy, globalne nierównowagi handlowe, przerost sfery finansowej względem realnej, niepokojące zadłużenie finansów publicznych wielu krajów i inne. Stawić im czoła niewątpliwie łatwiej w grupie krajów niż w pojedynkę, niestety każde wyzwanie tworzy dla polityki krajowej pokusę, by  próbować rozgrywać ją zgodnie z logiką państwa krajowego, a nie w koordynacji z partnerami. Powraca tu problem wierności ideom i wartościom, na których zbudowano Unię, jak np. wolności konkurencji, ale i odpowiedzialności. W obliczu
globalnej rywalizacji wielkich graczy hołdujących doktrynie kapitalizmu państwowego (Chiny) czy nieskrępowanego venture‑kapitalizmu (USA) zaczyna się postrzegać przywiązanie do tych ideałów jako balast uniemożliwiający podjęcie równorzędnej rywalizacji. Przykład takiego konfliktu to choćby brak zgody Komisji Europejskiej na fuzję niemieckiego Siemensa i francuskiego Alstomu, dającą szansę na stworzenie europejskiego championa w kolejnictwie. Decyzja ta została poddana ostrej krytyce przez niemieckich polityków i przemysłowców [Fischer i in., 2019, s. 18]. Sukcesy ekonomiczne i geopolityczne Chin naruszyły wiarę Zachodu w uniwersalizm reguł i wartości mające stanowić fundament kapitalizmu, zaś bezwzględne wykorzystywanie przez USA pozycji światowego
hegemona i polityka „America first” stawia europejski model, najbliższy ideałom SGR, przed nowymi wyzwaniami.

W ramach niniejszej książki autorzy podjęli i rozwinęli niektóre z nakreślonych wątków, przy czym niektórzy skłaniali się bardziej ku teorii SGR i ordoliberalizmu, a inni – ku implementacji tych koncepcji w praktyce. Stąd też w książce wydzielone zostały trzy części, z których pierwsza ma charakter ogólnoteoretyczny, zaś w dwu kolejnych dominuje empiria, przy czym część druga ukierunkowana została na analizy makroekonomiczne i globalne, zaś część trzecia dotyczy aspektów mikroekonomicznych i regionalnych.

Część pierwsza książki dotyczy istoty koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej i jej teoretycznych odniesień. W części tej przedstawiany jest nie tylko ordoliberalizm jako podstawowy nurt teoretyczny, na gruncie którego ukształtowana została koncepcja Społecznej Gospodarki Rynkowej. Obok rozważań na temat ordoliberalizmu Czytelnik znajdzie tu odniesienia do innych, także nowszych koncepcji teoretycznych, w tym do koncepcji nowego pragmatyzmu. Rozważania teoretyczne ilustrowane są nawiązaniami do praktyki gospodarczej, ale warstwa
empiryczna dominuje w dwu pozostałych częściach książki.

W drugiej zaś części tej książki niemieccy i polscy autorzy sięgają do empirii, w tym do doświadczeń i problemów związanych z implementacją koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej i jej funkcjonowaniem m.in. w Niemczech i w Polsce. W analizach uwzględniana jest m. in. kwestia czwartej rewolucji przemysłowej, rewolucji cyfrowej i jej wpływu na kształtowanie modeli ustroju społeczno‑gospodarczego, z uwzględnieniem miejsc na koncepcje Społecznej
Gospodarki Rynkowej.

Trzecia część książki ukierunkowana jest na aspekty mikroekonomiczne i regionalne. Przedstawiane są rzeczywiste i potencjalne obszary oddziaływania Społecznej Gospodarki Rynkowej na funkcjonowanie przedsiębiorstw gospodarek
regionalnych.

Klamrę spinającą teksty tworzy tytułowa sfera wartości, której klasycy ordoliberalizmu i SGR nie wahali się  wyeksponować i stale podejmować. Na gruncie ordoliberalizmu można bowiem przydzielić ekonomii dwojakie zadanie: po pierwsze – rolę ekonomii pozytywnej, wyjaśniającej świat, a po drugie – nauki przejmującej odpowiedzialność za kreowanie ładu gospodarczego i niecofającej się przed formułowaniem sądów normatywnych.
Autorzy książki, zdając sobie sprawę ze złożoności podejmowanej problematyki, na co nakłada się przede wszystkim rosnący dynamizm i złożoność przemian współczesnego świata, kierują tę książkę do Czytelników, deklarując otwartość na wszelkie uwagi i propozycje uzupełnień. Skorzystaliśmy w pełni z cennych uwag recenzentów prof. Michała G. Woźniaka i prof. Bohdana Jelińskiego, za które dziękujemy. Z założenia celem publikacji jest bowiem właśnie nie tylko popularyzowanie wiedzy o Społecznej Gospodarce Rynkowej, lecz także pobudzanie refleksji i dyskusji na ten temat. Zobowiązuje do tego nie tylko konstytucyjny wymiar koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej, lecz także jej aksjologiczny, ponadczasowy wymiar. Istotne są zwłaszcza założenia dotyczące etyki jako podstawy kształtowania ładu społeczno‑gospodarczego.

Zważywszy na charakterystyczne obecnie przejawy chaosu we współczesnym świecie, koncepcja Społecznej Gospodarki Rynkowej zorientowana właśnie na ład   społeczno‑gospodarczy wciąż utrzymuje walory swego rodzaju remedium na rozmaite współczesne dysfunkcje rozwoju społeczno‑gospodarczego w wymiarze krajowym i globalnym. Jednak pełne wykorzystanie potencjału Społecznej Gospodarki Rynkowej uzależnione jest od stopnia godzenia jej wymogów z wymogami nowej zdigitalizowanej i zglobalizowanej gospodarki, co stanowi trudne wyzwanie w kształtowaniu ładu społeczno‑gospodarczego.

Dlatego też problematyka ta została podjęta w niniejszej
książce z nadzieją, że zainteresuje ona Czytelników, i sprowokuje dyskusje na ten ważny konstytucyjno‑ustrojowy temat.